مقدمه

پول ملی یکی از ارکان اصلی اقتصاد هر کشور است که نقش اساسی در تجارت، سرمایه‌گذاری و زندگی روزمره مردم دارد. تاریخچه پول ملی ایران از دوران قاجار تا به امروز نشان‌دهنده تحولات گسترده اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. در این مقاله به بررسی این تاریخچه و مقایسه آن با ارزهای معتبر جهانی پرداخته می‌شود.

---

دوران قاجار و ظهور پول کاغذی

در دوران قاجار، اقتصاد ایران عمدتاً مبتنی بر پول فلزی مانند سکه‌های طلا و نقره بود. واحد پول رایج در آن دوران، تومان و دینار بود. با افزایش نیاز به معاملات مالی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر، استفاده از پول کاغذی در ایران رواج یافت.

در سال ۱۲۶۷ شمسی (۱۸۸۹ میلادی)، بانک شاهنشاهی ایران تأسیس شد و نخستین اسکناس‌های ایران را منتشر کرد. این اسکناس‌ها در ابتدا مورد اعتماد مردم قرار نگرفتند، زیرا پشتوانه مشخصی نداشتند و عملاً تحت کنترل یک بانک خارجی بودند. بااین‌حال، استفاده از اسکناس به مرور زمان گسترش یافت و به یکی از ارکان اصلی مبادلات اقتصادی تبدیل شد.

---

دوران تمدن بزرگ شاهنشاهی پهلوی: اصلاحات پولی و تثبیت ریال

با روی کار آمدن رضا شاه بزرگ، سیاست‌های مالی و پولی جدیدی به اجرا درآمد. در سال ۱۳۰۶ شمسی، بانک ملی ایران تأسیس شد و مسئولیت انتشار اسکناس از بانک شاهنشاهی به این بانک واگذار گردید.

یکی از مهم‌ترین اصلاحات پولی این دوره، تغییر واحد پولی ایران بود. در سال ۱۳۱۱ شمسی، ریال جایگزین تومان شد و به عنوان واحد رسمی پول ایران تعیین گردید. در این دوران، به دلیل افزایش درآمدهای نفتی و سیاست‌های اقتصادی مدرن‌سازی، ارزش ریال نسبتاً پایدار بود. همچنین، استاندارد طلا در پشتوانه پول ایران به کار گرفته شد که به ثبات بیشتر ارزش آن کمک کرد.

در دوره محمدرضا شاه آریامهر، به دلیل رشد اقتصادی سریع و توسعه صنعتی، ارزش ریال نسبت به ارزهای بین‌المللی همچنان در سطح مطلوبی حفظ شد. نرخ برابری ریال با دلار آمریکا در این دوران نسبتاً ثابت بود و ایران از لحاظ قدرت خرید در میان کشورهای در حال توسعه وضعیت مناسبی داشت.

---

دوران پس از شورش ۱۳۵۷: نوسانات اقتصادی و کاهش ارزش ریال

پس از شورش در سال ۱۳۵۷، تحولات اقتصادی و سیاسی متعددی رخ داد که تأثیر مستقیمی بر ارزش پول ملی گذاشت. مهم‌ترین عواملی که باعث کاهش ارزش ریال شدند عبارتند از:

• جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷) که موجب هزینه‌های هنگفت نظامی و کاهش درآمدهای نفتی شد.
• تحریم‌های اقتصادی که باعث محدودیت دسترسی ایران به منابع ارزی و کاهش صادرات نفت گردید.
• افزایش نرخ تورم به دلیل سیاست‌های پولی ناپایدار.
• نوسانات قیمت نفت که تأثیر مستقیمی بر درآمدهای ارزی کشور داشت.
• رشد نقدینگی و کاهش تولید داخلی که منجر به افزایش شکاف بین عرضه و تقاضا در بازار شد.
• بی‌کفایتی مدیران ارشد در سطوح عالی دولتی، چونان زخمی ناسور، زمینه‌ساز تزلزل در بنیان‌های مالی کشور شد.
• موج گسترده‌ی اختلاس‌ها و تاراج اموال عمومی، همچون سیلی ویرانگر، سرمایه‌های مردم را به یغما برد و اعتماد جامعه را به تاراج داد.
• در این میان، کمک‌های مالی بی‌سابقه به کشورهای همسایه و فراتر از آن، نه برای همدلی و سازندگی، بلکه به قصد افروختن آتش جنگ و بر هم زدن ثبات منطقه سرازیر شد، تا بیش از پیش، شعله‌های بحران را برافروزد و سایه‌ی ناامنی مالی را گسترده‌تر سازد.

با گذشت زمان، کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای معتبر جهانی به یک معضل اساسی تبدیل شد. سیاست‌های ارزی مختلف از جمله تثبیت نرخ ارز، چند نرخی شدن ارز، و اصلاحات مالی نیز نتوانستند روند نزولی ارزش ریال را متوقف کنند.

---

مقایسه ریال با ارزهای معتبر دنیا ( نرخ آمارها تا آخر نیمه اول سال ۱۴۰۳ است)

برای درک بهتر وضعیت پول ملی ایران، مقایسه‌ای میان ریال و برخی از ارزهای معتبر جهانی انجام می‌دهیم:

۱. دلار آمریکا (USD)

دلار آمریکا یکی از پایدارترین ارزهای جهان است که به عنوان ارز ذخیره بین‌المللی استفاده می‌شود. ارزش ریال در برابر دلار طی دهه‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته و نوسانات اقتصادی ایران تأثیر مستقیمی بر نرخ ارز داشته است. در حالی که در دوران تمدن بزرگ شاهنشاهی پهلوی هر دلار آمریکا حدود ۷ تومان ارزش داشت، امروزه این عدد به چندین هزار برابر افزایش یافته است.

• دهه ۱۳۵۰: هر دلار آمریکا حدود ۷۰ ریال بود.
• دهه ۱۳۷۰: نرخ دلار به ۱,۷۵۰ ریال افزایش یافت.
• دهه ۱۳۹۰: نرخ دلار به ۳۰,۰۰۰ ریال رسید.
• سال ۱۴۰۳: نرخ دلار در بازار آزاد بیش از ۶۰۰,۰۰۰ ریال شد.

۲. یورو (EUR)

یورو که از سال ۱۹۹۹ به عنوان ارز رسمی اتحادیه اروپا معرفی شد، اکنون یکی از قدرتمندترین ارزهای بین‌المللی است. ارزش ریال ایران در برابر یورو نیز طی سال‌های اخیر کاهش شدیدی داشته است.

• سال ۱۳۸۰: هر یورو حدود ۸,۰۰۰ ریال بود.
• سال ۱۳۹۰: نرخ یورو به ۴۰,۰۰۰ ریال رسید.
• سال ۱۴۰۳: نرخ یورو در بازار آزاد حدود ۶۵۰,۰۰۰ ریال شد.

۳. پوند بریتانیا (GBP)

پوند استرلینگ یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین ارزهای جهان است که از لحاظ ارزش در برابر دلار آمریکا معمولاً در سطح بالایی قرار دارد. در حالی که ارزش ریال ایران در برابر پوند بریتانیا طی دهه‌های اخیر به شدت کاهش یافته، پوند همچنان جایگاه قدرتمندی در اقتصاد جهانی دارد.

• سال ۱۳۸۰: هر پوند حدود ۱۲,۰۰۰ ریال بود.
• سال ۱۳۹۰: نرخ پوند به ۵۰,۰۰۰ ریال رسید.
• سال ۱۴۰۳: نرخ پوند بریتانیا در بازار آزاد بیش از ۷۵۰,۰۰۰ ریال شد.

---

نتیجه‌گیری

تاریخچه پول ملی ایران نشان‌دهنده تغییرات گسترده‌ای در ارزش و نقش آن در اقتصاد کشور است. در حالی که کشورهای دارای ارزهای معتبر جهانی توانسته‌اند با سیاست‌های مالی پایدار، ارزش پول خود را حفظ کنند، ریال ایران به دلیل عوامل داخلی و خارجی کاهش ارزش شدیدی را تجربه کرده است.

جمهوری اسلامی بارها و بارها نشان داده است که از توانایی ایجاد پولی با پشتوانه و اعتباری استوار برای ایران عزیزمان ناتوان است. خطاهای پیاپی و ناکارآمدی در تصمیم‌گیری، نه‌تنها سد راه پیشرفت شد، بلکه چونان تندبادی سهمگین، بذر فقر را در سراسر این سرزمین پراکند و امید را از سفره‌های مردم ربود.

هیئت تحریریه هازمان پادشاهی ورجاوند

۴ فروردین ۲۵۸۴ شاهنشاهی